Миллиондаған адамды радиациямен улаған Семей ядролық сынақ полигоны 34 жыл бұрын, 1991 жылғы 29 тамызда ресми түрде жабылды. Бірақ қырық жыл бойы жасалған сынақтардың зардабын полигон аймағында тұратын халық әлі күнге тартып келеді. Оларды қорғайтын заң бірнеше рет өзгеріп, көмек те қысқарған. Құқық қорғау ісімен айналысқанына ширек ғасыр болған 71 жастағы семейлік белсенді Майра Әбенова кейінгі төрт жыл полигоннан зардап шеккендердің жағдайын өзгертуге тырысып жүр.

"Күресімізді тоқтатпаймыз"

– Үнсіздік пен әрекетсіздіктің құны қаншалық ауыр болатынын жақсы білеміз. Сол себепті күресімізді тоқтатпаймыз. Бүкіл әлемде сынақтардан зардап шеккен қауымдастықтардың ядролық қаруға қарсы күресі адамзатқа үлгі болуға тиіс, – Семей қаласының 71 жастағы тұрғыны, құқық қорғаушы Майра Әбенова Біріккен Ұлттар Ұйымының Нью-Йорктегі бас штабы-пәтерінде сөйлеген сөзінде осылай деп мәлімдеді.

Майра Әбенова – совет өкіметі қырық жыл бойы ядролық жойқын қаруды сынақтан өткізіп, жарылыстар жасаған Семей полигонынан зардап шеккендердің бірі.

– Өйткені біз бейбітшілік пен әділеттің қадірін бір адамдай білеміз. Сол үшін күшімізді біріктіріп, ядролық қарудан ада әділетті де бейбіт әлемге қол жеткізе аламыз деп сенемін. Бүгін мен өз атымнан ғана емес, Семей полигонындағы ядролық сынақтардан кейін өмірі түбегейлі өзгерген жүздеген мың адамның атынан сөйлеп тұрмын. Біз жүйелі әрекетке көшіп, зардап шеккен аумақтың тұрақты даму жоспарын жасауды ұсынамыз, – деді семейлік қоғам белсендісі БҰҰ бас штаб-пәтерінде сөйлеген сөзінде.

Майра Әбенова қатысып, сөйлеген бұл шара – ядролық қаруға тыйым салу жөнінде шартқа қол қойған мемлекеттердің кездесуі болатын. Биыл наурызда Нью-Йоркте өткен жиынға Әбенова халықаралық қорлардың шақыруымен барып қатысқан. Майра күллі әлемнен өкілдер жиналған алқалы жиынға семейліктердің үні мен үмітін жеткізді.

Мұғалімнің құқық қорғаушыға айналуы

Майра Әбенованың азаматтардың құқығын қорғайтын қоғамдық қызметпен айналысып келе жатқанына 25 жылдан асты. Соның кейінгі төрт жылында ол Семей полигонынан зардап шеккендердің мәселесін көтеріп, жергілікті билік өкілдерімен, министрлік басшыларымен, депутаттармен, шетелдік ғалым-сарапшылармен кездесті. Семейліктердің сәлемін арқалап, АҚШ, Жапонияға дейін барды.

Мектепті тәмамдаған соң ұстаз мамандығын таңдап, жоғары оқу орнын бітіріп шыққан Майра біршама уақыт педагогикалық училищеде мұғалім, тәрбие ісінің меңгерушісі болып еңбек етті. Оның қоғамдық қызметке араласуына өз басынан өткен бір оқиға себеп болған. 1990-жылдары пәтер алу үшін біреулерге ақшасын беріп, алданып қалғаннан кейін өзі сияқты азаматтардың басын қосып, әділетке жету үшін белсенді іс-әрекетке кіріскен.

– 1994 жылы декретке шыққанда басыма іс түсіп, әділетке қол жеткізе алмай, заң жағынан ұтылғанымда, біз көп жағдайда заңды, өз құқығымызды білмегендіктен жеңіліп, желініп жатқанымызды сезініп-түсіне бастадым, – дейді Майра.

Бұл оқиға оның өмір жолына қатты әсер еткен. Майра өзінің ғана емес, құқығы бұзылған басқа азаматтарға да көмектесіп, қоғамдық жұмыстарға белсене араласа бастаған.

2000 жылы Майра Әбенованың бастамасымен Семейде "ДОМ" деп аталатын қоғамдық ұйым құрылып, қаладағы тұрғын үй, экология, әлеуметтік көмек мәселелерімен айналыса бастады. Үкіметтік емес ұйым азаматтардың құқықтық сауатын ашып, саяси процестерге араласуға ынталандыру жұмыстарын жүргізді. Қоғамдағы көкейкесті мәселелерге атқарушы билік пен депутаттардың назарын аударып, оларды шешу жолдарын ұсынды.

– Мен қолданатын ең басты принцип – заң өмірімізді жақсартуы керек. Заң сондай болуы үшін оны жазуға парламентте отыратын адамдар ғана емес, біз де қатысуымыз керек. Бұл – бізбен, қоғаммен арадағы ереже. Біз өзімізге қалай жақсырақ болатынын көбірек білеміз. Сол үшін біз осы мәселелерге белсене қатысуымыз керек, – дейді Майра Әбенова.

"Бұл ауруды жауыма да тілемес едім"

Майраның айтуынша, ол 2013 жылға дейін Семей ядролық сынақ полигонына қатысты мәселеге ден қойып араласпаған. Сол жылы әпкесі қатерлі ісік дертінен қайтыс болған.

Тағы төрт жылдың ішінде Майраның жұбайы мен ағасы да осы аурудың кеселінен дүниеден өтті. Семей өңірінің халқы обыр дерті – ондаған жылдар бойы тіршілік атаулыны улаған радиацияның салдары екеніне шүбә келтірмейді.

– Бұл ауруды жауыма да тілемес едім. Өте қиын. Сол үшін менің полигонға кеткен есем бар деп айтуға болады, – дейді Майра Әбенова.

2021 жылы Майра "Невада – Семей" антиядролық қозғалысымен бірге конференциялар ұйымдастыра бастаған. Іс-шараларға полигон маңында тұрған және қазір де тұрып жатқан адамдар, түрлі сарапшылар мен мамандар қатысты.

Негізгі тақырып – полигоннан зардап шеккен халықтың жағдайын жақсарту және өңірді дамыту мәселелеріне арналды.

– Бұрын мен бұл тақырыппен айналысудың мәні жоқ деп ойлайтынмын. Өйткені полигонды құрған Совет одағы қазір жоқ, енді не істей аласың деп ойладым. Бірақ жақындарымнан кезек-кезек айырыла бастаған соң бұл заңды қарап, зерттеуге мәжбүр болдым. Мұқият үңіліп қарағанда бізді қорғайтын ештеңе жоқ екенін, өз құқығың үшін күресу керегін түсіндім, – дейді ол.

2021 жылғы конференциялар нәтижесінде "Полигон 21" қоғамдық комитеті құрылып, оның құрамына жергілікті белсенділер мен кәсіпкерлер кірді. Олар полигон зардабын шеккен адамдарға әлеуметтік көмек көрсету, өңірді дамыту жоспары жөнінде үкіметке ұсыныстар жазып, петициялар дайындады.

– 2019 жылы Қазақстанда президент сайлауы өткеннен кейін Қасым-Жомарт Тоқаев Семейге келгенде өңірдің әлеуметтік жағдайын шешу керек деген тапсырма берді. Соны қолданып біз үкіметке үш ұсыныс тапсырдық. Біріншісі – Семейге облыс мәртебесін қайтару. Екіншісі – бұл өңірде тұрған және тұратын азаматтардың өмірін жақсарту үшін үкіметтік ведомствоаралық комиссия құру және өңірдің тұрақты дамуы туралы үкіметтік бағдарлама жасау, сол арқылы халықтың жағдайын жасап, олардың өмірін жақсарту. Үшіншіден, [полигоннан зардап шеккендерді әлеуметтік қорғау туралы] жаңа заң қабылдау керек. Өйткені қазіргі заңды "өлі заң" деуге болады, – дейді Әбенова.

"Полигон 21" қоғамдық комитеті дайындаған петиция бірнеше аптада Қазақстанға тарап, жер-жерде полигоннан зардап шеккен азаматтардың басын қосқан чаттар ашылды. Құжатқа ондаған мың адам қол қойды.

– Біз көп екенімізді, күш екенімізді көрсете білдік. Ешқандай айғай-шусыз, алаңға шықпай-ақ, чаттарда отырып көп екенімізді көрсеттік. Бұл мәселенің әбден қорданалып қалғаны сонша, адамдар бір жыл емес, екі жыл емес, отыз жылдан астам уақыт күткен. Енді, біздің адамдар сондай ғой, біреу әкеліп бергенін күткендей, әйтеуір бірдеңесі болар деп отыратын халықпыз. Сондықтан кішкене қимыл байқалысымен бәрі өздері қосыла бастады, – деді Майра Әбенова.

"Миллиондаған адам полигон салдарымен әлі күресіп келеді"

2022 жылы Қазақстанда жаңадан Абай облысы ашылып, Семей қаласы аймақтың әкімшілік орталығы болып белгіленді.

2023 жылы Қазақстанның еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің бастамасымен Абай облысы халқының жағдайын жақсарту бойынша ведомствоаралық топ құрылды. Бұл топ 2025 жылы қайта жасақталып, "Полигон 21" қоғамдық комитетімен бірге заңға өзгеріс енгізіп, көмекті көбейту жөнінде жұмыс істеп жатыр. Майра қазіргі қолданыстағы заңнама 30 жылда қатты өзгерген дейді.

– Зардап шеккен ер азаматтарға 55 жастан, әйелдерге 50 жастан зейнетке шығуына мүмкіндік берілген еді. Біз полигоннан зардап шектік, денсаулығымызға әсер етті деп айтылған еді, 1992 жылғы заңда солай жазылған. Қазіргісін алсақ, ол жоқ. Біз қазір бәрімен бірдейміз. Екінші мысал, кезінде зардап шеккен әр азаматқа тұрған әр жылы үшін бір реттік өтемақы беріледі деп айтылған. Біраздан кейін бұл да өзгеріп кетті. Бұрын "ең төменгі еңбекақы" көлемінде еді, қазір "ең төменгі есептік көрсеткіш" деп қойды. Тағы айтайын дегенім, аса қауіпті аймақта тұратындарға зейнетақысына қосымша экологиялық төлем болатын. Ары кетсе 5 мың теңге (қазіргі бағаммен шамамен 10 доллар) шығар. Бірақ қазір, егер мен қартайғанда балаларыма Астанаға немесе басқа жаққа Семейден көшсем, одан айырыламын, – деді Әбенова мысалдар келтіріп.

1946 жылы совет үкіметінің шешімімен құрылған Семей ядролық сынақ полигонынан нақты қанша адам зардап шеккені туралы ресми дерек жоқ. 40 жылдан астам уақыт полигонда қуаты әртүрлі 450-ден астам ядролық сынақ жарылысы жасалған. Полигон 1991 жылғы 29 тамызда біржола жабылды. Бірақ радиация әсерін алған миллиондаған адам әлі күнге дейін оның салдарымен күресіп келеді. Қазақстан үкіметі миллионнан астам адамға зардап шеккенін растайтын куәлік берген. Сарапшылар тағы сондай жүздеген мың адам бар болуы мүмкін дейді.

1992 жылы қабылданған "Семей полигонынан зардап шеккендерді әлеуметтік қорғау туралы" заңға сәйкес, берілетін өтемақының ең үлкен мөлшері – 250 мың теңгедей (шамамен 400 доллар), зейнетақыға қосылатын үстемақы – 6 мың теңге (12 доллар). Оған қоса 2023 жылы күзде заңға өзгеріс еніп, өтемақы қауіпті аймақта тұрған азаматтардың бәріне емес, қазір тұрып жатқандарға ғана берілетін болды. Конституциялық сот бұл шешімді "қазір ол аймақтағы радиациялық ахуал жақсарған" деген уәжбен түсіндірді.

– Мұны, заң тілімен айтқанда, кемсіту деп білемін, – дейді Майра Әбенова.

Әбенова жерлестерінің жағдайын жақсарту үшін Қазақстан заңдарын ғана емес, халықаралық шарттарды да қолдануға тырысып жүр.

Ядролық қаруға қарсы шарт аясында ресми Қазақстан да, азаматтық белсенділер де сенім қорын құрып, бүкіл әлемдегі сынақ полигондарынан зардап шеккен халыққа халықаралық көмек көрсету бастамасын көтеріп жүр.

Жапония сапары

Биыл тамыз айында Майра Әбенова Жапонияға барып, Хиросимаға атом бомбасы тасталғанына 80 жыл толуына байланысты ұйымдастырылған еске алу шарасына қатысты. Оны бұл шараға "Семей – Хиросима" қоры шақырған. Майра сапар алдында балалар арасында полигон тақырыбына сурет байқауын өткізген. Сол суреттердің бәрін Жапонияға өзімен бірге апарып, көрме ұйымдастырды.

– [Жапонияда] бала екеш бала да оны жақсы біледі. Мысалы, маған ұнағаны, сурет салатын студияларда балалар хибакушалармен (жапондар 1945 жылы Хиросима мен Нагасакиге атом бомбасы тасталғанын көзімен көріп, аман қалғандарды "хибакуша" деп атайды) сөйлесіп, алған әсерін сурет қылы салады. Бұл өте жақсы нәрсе. Кейінгі ұрпақ өткенді құлағымен естіп, көзіне елестетіп, есіне сақтайды. Бізді алсақ, тарихтың өзінде полигон туралы екі ауыз сөз ғана. Біздің қасіретіміз ішімізде. Қазақта "сырты бүтін, іші түтін" деген сөз барын айттым жапондарға. Сіздер өлген кісіні, қан, жара көрсеңдер, бізде ондай болған жоқ дедім. Бәрінің түріне қарасаң, тірі адам. Бірақ атом ішінде сақталған. Ол қашан жарылатынын ешкім білмейді, – деді Майра Әбенова.

Майра Әбенова кейінгі жылдары қолдаушылары көбейіп, атқарып жүрген жұмысына сенімі арта түскенін айтады. 2024 жылы ол "Республика-Өңір-Даму" қоғамдық қоры беретін "Халық сүйіктісі" сыйлығының иегері атанды. Кейін ядролық қаруға қарсы халықаралық ұйымдармен серіктестік орнатып, жобалар жасауға келіскен.

– Өткен 25 жылда осындай деңгейге жеткенім кездейсоқтық емес деп ойлаймын. Бұрын жалғыз өзім жүрсем, кейде артымда ешкім болмай, қазір мен, міне, артымда қолдаушылар барын түсінемін. Өйткені маған сенім білдіріп, қолдап, ақыл-кеңес беріп жүрген адам өте көп, "аман бол", "жолың болсын" деген сөзімен қолдап жүргендер қаншама? Өзім жазда бәрін тастасам ба екен деп ойлағам. Шаршадым, мен де тірі адаммын ғой. Бірақ биылғы халық сүйіктісі деген сыйлық та ынта-жігер бергендей болды. Өйткені бұл – жауапкершілік. Бұл менің миссиям деп сенемін қазір. Өйткені мен оны істей аламын. Сондықтан күшім барда осыны ары қарай мақсатымызға жеткенше жүргіземін деген ойдамын, – деді Майра Әбенова.

Былтыр Майраның өзінің де өкпесінде қатерлі ісік бары анықталған. Қазір ем алып жүр. Бірақ құқық қорғаушы баяғы жұмысын тоқтатқан жоқ: жерлестерінің атынан өз құқықтарын қорғап түрлі мінберден сөз сөйлейді, ұсыныстар дайындап, билікке талап қояды, ядролық сынақ полигонынан зардап шеккен барша адамдар үшін әділет болуын талап етеді. Қоғамдық жұмыстан бос уақытын немерелерімен бірге өткізуге тырысады.